son haberler

Canik Sancağı ve İdarecileri – V

Yayınlanma Tarihi: 14 Haziran 2018 okunma

M. Ufuk MİSTEPE mistepe@gmail.com

Giresun Kaymakamı Mehmed Ziya Bey 1903 yılında görevinden alınarak yerine Ünye’den Kaymakam İbrahim Halil Paşa atanmıştır. İbrahim Halil Paşa (1902), İbrahim Halil Tarhan (1903), Arif Bey (1904) ve Fahreddin Kiper 1909 yıllarında Ünye’de kaymakamlık yapmışlardır.23

Mart 1910 tarihi itibarıyla Canik Sancağı’nın müstakil olarak idare edilmesi için padişah iradesi çıkar.6 Müstakil Canik Sancağı 1910 yılında merkez (Samsun), Bafra, Çarşamba, Fatsa, Terme ve Ünye Kazâları’ndan müteşekkildi. Salih Zeki 1910’da Ünye Kaymakamı idi. Merkeze bağlı Kavak, Bafra’ya bağlı Alaçam ve Ünye’ye bağlı Karakuş Nahiyeleri ile bu kazâ ve nahiyelere bağlı toplam 1.096 köy vardı.7 21 Haziran 1910’da Canik Sancağı Müstakil Mutasarrıfı Mehmet Mehdi Bey idi.

1916 yılında Canik dahil 21 sancak müstakil idare olunmaya başlandı. 26 Temmuz 1917’de Canik Sancağı Müstakil Mutasarrıfı Mehmed Raşid Bey’di. Haziran 1919’da ise Canik Sancağı Müstakil Mutasarrıfı Hamit Bey oldu. 13 Eylül 1919’da Ünye Kaymakamı Mahmut Celaleddin’di.

  1. Abdülhamid’in II. Meşrutiyet’i ilânından (24 Temmuz 1908) sonra Canik Sancağı dahilindeki Fatsa ve Terme Kazâları’nda Adliye Teşkilâtı kurulmuş değildi. M. Kemal Paşa’nın Samsun’a çıkmasından sonra Canik Mutasarrıflığı’na tâyin edilen Hamit Bey zamanında Canik ve bağlı kazâlarda nüfus ve polis sayıları şöyledir: Samsun – Nüfus 25.104, Polis Sayısı 38, Ünye 10.079 / 3, Fatsa 2.711 / 1, Terme 959 / 1.8

Tımar Sistemi fiilî olarak çökmüştü. İltizam Sistemi ortaya çıkmış ve mültezimler vergilerini tahsil ettikleri bölgelerin fiilî hâkimi haline gelmişlerdi. Zamanla askerî ve idarî vazifeleri de sahiplenen âyan adı verilen bu mahallî eşraf, iktidara ortak olmaya başlamışlardı ve kendilerine ait askerî birlikleri dahi vardı.17

Muhassıl veya âyan, hâkimiyet sahasında tam bir nüfuz kurduktan sonra mühim mevkilerdeki kişileri temizlik harekâtına girişiyor ve buraya kendi adamlarını tâyin ediyordu. Bu durum Tanzimat idaresinin getirdiği merkezî eğitime alınmış bürokrasi ile giderilmeye çalışılmış, ancak güç mücadelesinin tezahürleri değişik biçimlerde küçük de olsa devam etmiştir. Alınan önlemler sonucu yüzyılın sonlarında bir “mülkiyeli” tarzı oluşmuştur. Mülkiyeli tarzının oluşmasında âyan ve eşraf arasındaki bu güç mücadelelerinin kötü anılarının etkisi olduğu ortadadır.14

Hükûmet gerek Trabzon’un işgali gerekse başka bazı idarî tedbirler dolayısıyla Trabzon’a bağlı bazı kazaların geçici olarak idarî maslahat açısından Müstakil Canik Mutasarrıflığı’na bağlanmasını kararlaştırdı. Bu kararla sahildeki Tirebolu, Giresun ve Ordu Kazâları’nın “ahvâl-i harbiye ilcâsıyla” seferberlik sonuna kadar Canik Mutasarrıflığı’nca idare edilmesi muvafık görüldü.9 Böylece 26 Temmuz 1917 tarihinden itibaren söz konusu üç kazâ Müstakil Canik Mutasarrıflığı’nca idare edilmeye başlandı. Canik Sancağı’na bağlanan bu kazâlar 1923 yılı düzenlemesiyle Samsun’dan ayrılıp, Giresun ve Ordu vilâyet statüsüne yükseltilmiştir. 1919 – 1923 yılları arası Recai GÜRELİ Ünye’de kaymakamlık yapmıştır.

20 Ocak 1921 tarihinde kabul edilen Teşkilât-ı Esasiye Kanunu’na göre Türkiye vilâyet, kazâ ve nahiye şeklinde kısımlara ayrıldı. Vilâyet tâbiri Eyâlet yerine kullanılmakta olup Cumhuriyet Dönemi vilâyetleriyle karıştırılmamalıdır. Cumhuriyet Dönemi vilâyetleri Osmanlı Dönemi’nin sancaklarına (Liva) tekabül etmektedir.17 İdarî taksimattaki bu değişikliğe uygun olarak müstakil ve mülhak sancaklar vilâyete dönüştürüldü. Bilâhare müstakil sancakların isimleri 1923 yılında vilâyete tahvil edildi.10 Meşrutiyet’in ilk yıllarından beri müstakil idare edilen Canik de Cumhuriyet’in ilânından birkaç gün evvel Ekim 1923’te vilâyet hâline getirildi.11

Gümüşüne Mebusu Hasan Fehmi Bey’in, taşra teşkilâtında tadilât icrasına ve memurin kadrosunda ıslahat yapılmasına dair teklifi kanunîsinin (1/116 mükerrer) ilk üç maddesi şöyleydi: MADDE 1. — Müstakil livalara vilâyet unvanı verilmiştir. MADDE 2. — İşbu kanunun neşrinden mukaddem vilâyet merkezlerinde mevcut memurin kadroları her şubei idariyece memleketin ihtiyaç ve kabiliyetine göre âzami birinci sınıf müstakil livalara mahsus memurin kadroları derecesine tenzil edilmiştir. MADDE 3. — 1336 senesi iptidasından itibaren vilâyet merkezinden irtibatı katolunarak müstakilen idare edilen (gayri mülhak sancaklar) vilâyetlerin mülhak sancak bulundukları zamana ait memurin kadroları teşkilâtı idariye kanunu tanzim edilinceye kadar Büyük Millet Meclisi’nin kararı olmadıkça tevsi edilmiyecektir. (TBBM Tutanak 19.10.1336)

Bu arada Bolu Mebusu Tunalı HİLMİ’nin “B.M. Meclisi Riyasetine Ordu merkez ittihaz edilmediği takdirde Fatsa kasabasiyle tevhit edilerek Ordu kazasının ayrıca bir gayri mülhak sancak teşkil edilmesi zımnında bu takririmin Heyeti Vekileye havalesini teklif ederim.” takririni hatırlatalım. (TBMM Tutanak 30.11.1336)

1413 yılında kurulan Rum Beylerbeyliği bünyesinde bir sancak olarak teşkilâtlandırılan Canik, XIX. yüzyılın ortalarında Sivas Eyâleti’nden ayrılarak Trabzon Eyâleti’ne dahil edilmiştir. Klâsik sancaklık durumuna XVIII. yüzyılın başlarında muhassıllık ve malikânelik boyutu da eklenmiştir. Bu özelliği ile Canik sancağı klâsik Osmanlı sancaklarından farklı olarak devletin genelinde çok fazla örneği görülmeyen bir tarzla idare edilmiştir. Malikâne uygulamasının kendilerine getirdiği avantajlardan faydalanarak XVIII. yüzyılın ikinci yarısından itibaren âyân ailelerin Canik muhassıllığını tekellerine geçirme konusunda başarılı oldukları görülmektedir. 1877 – 1892 yılları arasında ve 1910 yılında başlayıp Cumhuriyet’e kadar devam eden Canik’in müstakil bir mutasarrıflık olarak herhangi bir eyaletin bünyesine dahil edilmeden gayrî mülhak olarak idare edilmesi uygulanması da idarî anlamdaki önemli farklılıklarından birisi olarak addedilebilir.20

Araştırmacılar tarafından 1923 yılına kadar yaklaşık 75 civarında bey veya paşanın Canik sancağını tasarruf ettikleri tespit edilmiştir. Köşemizin imkânları dahilinde bazılarının adlarını sizlerle paylaşabildik.

Tarihî coşku ve perspektiften Ünye’ye selâmlar.. esen kalınız.

 

KAYNAKÇA:

 6 BOA, DH MUİ 30-2/26, Belge No.: 10 Dahiliye Nezareti’nden Trabzon Vilâyeti’ne, Canik Mutasarrıflığı’na telgraf ve diğer ilgili kurum ve kuruluşlara tezkere, 6 Mart 1326.

7 İpek, Nedim – Canik Umumî Meclisi, 19 Mayıs ve Millî Mücadele’de Samsun Sempozyumu Bildiriler (20 – 22 Mayıs 1999), Samsun, 2000, sh. 185.

8 EKEN, Halit – Samsun’da Asayişin Sağlanması Yolunda Mutasarrıf Hamit Bey’in Aldığı Tedbirler, 19 Mayıs ve Millî Mücadele’de Samsun Sempozyumu Bildiriler (16 – 20 Mayıs 1994), Samsun, 1994, sh. 36.

9 BOA, DH. İUM 92/7-12, Belge No.: 1, Dahiliye Nezareti’nden diğer nezaretlere telgraf, 24 Temmuz 1333.

10 İPEK, Nedim – Müstakil Sancaktan Vilâyete Kayseri’nin İdarî Taksimatı, IV. Kayseri ve Yöresi Tarih Sempozyumu Bildiriler (10 – 11 Nisan 2003), Kayseri, 2003, sh. 301 – 302.

11 AKBULUT, Dursun Ali – Samsun’un ‘Gazi Günü’ ya da 19 Mayıs Bayramı, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, sh. 12/1, Mayıs 1999, sh. 1.

14 BAY, Abdullah – Canik Muhassıllığı İçin Yapılan Siyasî Mücadeleler, Journal of Black Sea Studies (Karadeniz Araştırmaları), issue : 19/2008, pages : 67 – 85.

17 DÜNDAR, Orhan – Bediüzzaman Said Nursî ve Eyâlet Sistemi, 01.11.2009

20 KILIÇ, Prof. Dr. Orhan – Osmanlı Dönemi İdarî Uygulamalar Bağlamında Canik’in Yönetimi ve Yöneticileri.

23 MİSTEPE, M. Ufuk – Kaymakamlarımız http://unyezile.com/insan.htm

Siz de yorum yapın, görüşlerinizi belirtin.

Yazarın Diğer Yazıları

Yazarın tüm yazıları.

Rahmetle Anıyoruz…

12 Ekim 2021 okunma
Merhum Yazarımız M. Ufuk Mistepe’nin Ünye’ye dair yazılarını ve makalelerini yazar arşivinden okuyabilirsiniz. Merhum Yazarımızı rahmetle anıyoruz. Mekanı cennet... Devamını Oku

Canik’te İdarî Yapı ve Osmanlı’da Yenileşme Zarureti (1793 – 1851)

10 Temmuz 2020 okunma
Bu makalede Ünye’nin 1790 – 1850’li yıllardaki idarî yapısı, Doç. Dr. Abdullah SAYDAM’ın 33 sayfalık çalışmasına dayanarak, özet olarak aktarılacaktır. Sultan II. Mahmud, saltanatının sonlarına doğru Orta ve Doğu Karadeniz bölgesindeki idarî... Devamını Oku

Araştırmacılık Terimleri

3 Temmuz 2020 okunma
Ünye hakkında araştırma yapanların ve okuyucularımızın, sıkça karşılaştıkları bazı Osmanlıca Tarih Terimleri’nin anlamlarını bilmeleri, yazılanların anlaşılması açısından önemli bir husustur. Bu itibarla başlangıç olarak ehemmiyet arz eden... Devamını Oku

Ünye Mûsikî Tarihinde Ali Riza Sağman

26 Haziran 2020 okunma
‘Ünye Şarkı ve Türküleri’ kitabımda Ünye Mûsikî Tarihi’ne damgasını vurmuş, tespit edebildiğimiz şahsiyetleri kısaca da olsa tanıtmaya çalışmış idim. Aslında her bir musikîşinasın ayrı ayrı ele alınması icap eder. Başlangıç olmak üzere... Devamını Oku

Satıroğulları Ünyeli Müftü Sülâlesi

19 Haziran 2020 okunma
2017 yılında altı bölüm halinde yayımladığımız “Ünye Müftüleri” adlı yazı dizimizde bir müftü sülâlesinin bu tarihçeye damgasını vurduğunu görüyoruz. Ailenin ahvadlarından Satıroğulları ailesi Keşaplı Sokak’tan komşumuz olurlar. ÖZPAKER... Devamını Oku

Ünye Uğrak Vapurlarını Tanıyalım

12 Haziran 2020 okunma
Su buharı gücüyle çalışan gemileri VAPUR olarak adlandırıyoruz. Önceleri yandan çarklı olarak yaşamımıza giren vapurlar daha sonra günümüzün dizel elektrik tahrik sistemi donanımlı enerji tasarrufu sağlayan modellerine erişinceye değin XIX. yüzyılın... Devamını Oku

Ünye Tarihi, M.Ö. XV Bin Yılına Uzanıyor Mu? – I

5 Haziran 2020 okunma
Kelleroğlu M. Bahattin Bey, kaynak belirtmeksizin; “Ünye, Milât’tan 1270 sene evvel vuku bulan Turuva Muharebe-i Meşhuresi’nden sonra, Karadeniz sahilinde tesis edilmiş müstemlekelerden birisi olup, ismi kadimi (One) veyahut (Oney)’dir.” demişti.1 Ünye’de ilk... Devamını Oku

Kimler Geldi Kimler Geçti ?

29 Mayıs 2020 okunma
Ünye ve hinterlandı tarihî seyir içerisinde birçok kavim ve milletlere ev sahipliği yapmıştır. Muhtelif köşe yazılarımızda dile getirdiğimiz bu kitlesel değişimleri bir arada ve kronolojik düzen içerisinde değerlendirmenin daha uygun olacağını... Devamını Oku

Ünye ve Hinterlandında Oğuz – Türkmen Boyları ve Yer Adları

22 Mayıs 2020 okunma
Makalemizin araştırma konusu 24 ana Oğuz boyu ile Oğuz asıllı Türkmen kabilelerinin Ünye ve hinterlandındaki (Ordu, Fatsa, Terme, Akkuş) bazı yerleşim noktalarıdır. Türkmen boy, bölük, uruk (oymak, öz) ve tirelerinin (oba, aile) adlarını Yrd. Doç. Dr. Aydın... Devamını Oku

Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralamasında Ünye ve Ordu

15 Mayıs 2020 okunma
Ulusal düzeyde ekonomik ve sosyal kalkınma yanında, bölgesel gelişmişlik farklarının giderilmesinde ve ülke genelinde dengeli bir kalkınmanın sağlanmasında il ve ilçeler, temel birimler olarak değerlendirilmek durumundadır.1 İlçelerin, illerin ve bölgelerin... Devamını Oku