Fetihten Günümüze Ünye Vakıfları – III

M. Ufuk MİSTEPE mistepe@gmail.com

Meşrutiyet Devri’nde Ünye kazası Söylemez köyünde muhtar Ali Ağa ibni Hurşit Vakfı (Vakfedilen şart kuruş 1500) gibi birçok yörenin vakıf paraları, bir torbada muhafaza edilir ve torba üzerinde vâkfın adı bulunurdu. Mütevelliler yani vakfı idare eden kişilerde bulunan bu torbalardan gerekli meblağ, iki kişinin kefilliği ile lâzım olan kişilere borç olarak verilirdi. Zamanı gelince de borcu olan kimse, borcunu öderdi.¹⁰

Yıl 1886’yı gösterirken Abdülhamit Han Yusuf Bahrî Efendi’ye müderrislik mazbatası verir. Bu mazbata Yusuf Bahrî Efendi’nin Süleymanpaşazâde Sadullah Bey Vakfı’nın idare başkanlığının ve müderrisliğinin resmiyet kazanması için Canik Mutasarrıflığına ferman olarak gönderilmiştir.¹¹

Tarihî Çifte Hamam’ın 19. yüzyılın ilk çeyreğinde yapıldığı kanaati vardır. Hamam 1900’lü yıllarda Medrese Hamamı olarak bilinirdi. Söz konusu hamam Sadullah Bey Vakfı sınırlarında görülmektedir.¹²

Vakıflar Genel Müdürlüğü Vakıf Kayıtlar Arşivi’nden vaktiyle temin ettiğim 590 numaralı Vakfiye Defteri’nde yer alan Ünye vakıflarına ait transkribelere de değinmek isterim. Gönül isterdi ki devletin ihale edip transkripsiyonlarını yaptırdığı tüm defterlere de kolayca ulaşabilmek nasip olsaydı!

590 no.’lu defterin l67. sahife, 153. sırasında kayıtlı Trabzon’da (Emin oğlu Ali) Vakfı’na ait 23 Cemaziyel-ahir 1307 tarihli (14 Şubat 1890) vakfiyenin yeni harflere çevrilen suretidir: Trabzon vilâyetinde Ünye kazasına tâbi Cevizderesi’nde teşkil olan Başköy karyesinde vâki’ Batum muhacirlerinin müceddeden bina ve inşâ eyledikleri mescid-i şerif için karye-i mezkûre muhacirlerinden Emin oğlu Ali bin Emin’in iki bin beş yüz kuruş vakfı 25 Rebiul-evvel 309 (29 Ekim 1891) tarihinde sadir olan irade-i aliyye mucibince kayd olunmuştur. Hulâsa: 569, Arz: 336, Esas: 11 – 1912.¹³

Ma fihi minel-vakf-ı ve’ş-şurut ve (rubema?) indi alâ vechil-mazbut ve hakemtu bi-sıhhatihi ve lüzumihi âlimen bil-hilaf beynel-eimmeti’l-eşraf nemekahul-fakir ileyhi azze şanuhu Ali Vehbi al-müvella hilâfeti bi-kazâ-i Ünye.¹³

590 no.’lu defterin 72. sayfa, 61. sırasında kayıtlı Ünye’de (Taberzezâde Elhac Ahmet Efendi ibni Hasan) Vakfı’na ait 25 Şaban 1307 (16 Nisan 1890) tarihli vakfiyenin yeni harflere çevrilen suretidir: Canik sancağına tâbi Ünye kasabasında vâki’ Orta nam Hamidiye Câmi’i şerîfi harap olduğundan Belediye marifetiyle müceddeden kârgir olarak bina ve inşâ olunan câmi’i şerif için mezkûr arsasına ashab-ı hayrdan Barzade Elhac Ahmet Efendi ibni Hasan’ın üç bab dükkân ve bir bab kahvehane vakfı 6 Rebiul-evvel 314 (15 Ağustos 1896) tarihinde sadır olan irade-i aliyye mucibince kaydolunmuştur. Hulâsa: 849 Esas 7, 554, 555.¹³

Yakın geçmiş vakıflarımız ile ilgili Çağrı Gazetesi’nde 07.12.1992 tarihinde bir haber yayımlanmıştı. Bu haberde: “Ünye’de şubeleri bulunan Türkiye Diyanet Vakfı, Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı, Yavuz Selim Vakfı, Öğretmenler Vakfı, Millî Eğitim Vakfı, Kamu Çalışanları Yardımlaşma Vakfı, Hak Yol Vakfı, Ordu Eğitim, Kültür ve Yardımlaşma Vakfı gibi vakıf adları yer alır.¹⁴

Bunlardan Ünye’de en çok sesi duyulan Diyanet Vakfı, Büyük Câmi’yi Yaptırma Derneği’yle birlikte büyük bir faaliyet göstererek, önce Büyük Merkez Kur’ân Kursu, sonra Büyük Câmi inşaatını sürdürmektedir. Yavuz Selim Vakfı ise Fevzi Çakmak Mahallesi’nde büyük bir öğrenci yurdu inşâsına devam etmektedir. Ayrıca Yavuz Selim Vakfı 6 yıldan bu yana Ünye’de kiralık Kabayel İşhanı’nda 40 öğrenciyi barındırmakta, zaman zaman da kültür faaliyetleriyle sesini duyurmakta…” olduğu bilgileri yer almaktadır.¹⁴

DELTA İnşaat ve Sanayi ve Ticaret A.Ş. sahibi Sayın Cevat GÜVEN tarafından kurulan Ünye Çağdaş Eğitim ve Kültür Vakfı, kısa adıyla ÜNÇEV, 20.04.1995 tarihinde kurulmuş 903 Sayılı Yasa gereğince 13.08.1995 tarih ve 22373 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanarak, aynı gün hizmet vermeye başlamıştır.¹⁸

ÜNÇEV, Resmî Senet’in 4’üncü maddesi gereğince, Orta ve Yüksek Öğrenim Kurumlarında veya bunlara denkliği Millî Eğitim Bakanlığınca kabul edilmiş yurt dışı kurumlarda okuyan yetenekli ve malî desteğe muhtaç öğrencilere Karşılıksız Burs vermektedir. 25 yıllık hizmet süresi boyunca Vakıf, üniversite öğrencilerine Karşılıksız Burs vermiş; pek çok öğrenciye de burs dışı yardımlarda bulunmuştur.¹⁸

Tarih Vakfı 2000’li yılların başında, Rockefeller Vakfı’nın para yardımı ile Türkiye’nin 10 pilot bölgesinde “Yerel Tarih Grupları” kurmuştu. Tarih Vakfı’nın Çanakkale Yerel Tarih Grubu, Çanakkale’de mübadele ile giden eski azınlıklara ait gayrimenkullerin tapu kayıtlarını araştırdığını faaliyet raporunda yazmıştı. Tarih Vakfı, proje kapsamında, İstanbul, Ankara, Konya, Mersin, Bursa, Gaziantep, Mardin, Çanakkale, Antakya, Trabzon ve Ünye gibi yerleşim merkezlerinde sözde yerel tarih araştırması yaptırıyordu (Hıristiyanlara ait eski gayrimenkul tapularını ve eski azınlık mezarlıklarını araştırıyordu)! Grupları bir araya getiren toplantıda şu ifade kullanılmıştı: “Araştırmaların görsel malzemesini üretirken, mekânların ve insanların ele alınışında otantik olanı tespit etme anlayışı yerine, yerel dokunun ve insanî dokunun karmaşık çeşitliliğini kaydetmek gerekir.”¹⁵

Makalemizi Vakıf Kayıtlar Arşivi ile ilgili kısa bilgilerle noktalayalım. Vakıf Kayıtlar Arşivi; vakıf gayri menkullerin tapusu, yapılacak hizmetlerin nicelik ve niteliklerini içeren vakfiye, ferman, hüccet, berat gibi vakıfla ilgili belgelerin bulunduğu arşivdir. Şunu da önemle hatırlatmak gerekir ki bu arşivdeki defter ve belgelerde kaydı bulunmayan bir vakıf, hukukî dayanaktan mahrumdur. Vakıf Kayıtlar Arşivi’nde halen 2.370 adet vakfiye ve kütük defteri bulunmakta olup, bu defterlerde 27.021 adet vakfiye ve benzeri belgenin yanında, çeşitli işlemlere ait belgeler bulunmaktadır.¹⁶

İhtiva Ettikleri Belge ve Bilgilerin Mahiyetlerine göre Defter Türleri şunlardır: Vakfiye Defterleri: En kısasından en uzununa kadar muhtelif vakfiyelerin kayıtlı olduğu defterlerdir. Esas defterleri, Hazine defterleri, Fihrist defterleri, Tafsil defterleri, Ferman tafsilleri defterleri, Ahkâm defterleri, İlmühaber defterleri, Hurûfât Defterleri: Bu defterlere, alfabetik esasa göre sıralanmış vakıf teşkilâtlarının her ne konuda olursa olsun her günkü muameleleri yazılmıştır. Ferman Fihristleri defterleri, Nizâmât defterleri, Maaş defterleri, Mühür tatbik defterleri, Hüccet defterleri, Şurut defterleri, Hülâsa defterleri, İntifa hakkı defterleri, Köye devir defterleri, Şart tebdili defteri, Tevzin defterleri, Tercüme defterleri ve Tesis defterleri.¹⁶

Evvelce vakıf müessesesinin Ünye ve hinterlandında tatbik sahası hayli geniş olmuştur. Malûm olduğu üzere vakıf varlığını zamanımızda da devam ettirmekte ve mahiyeti ve hükümleri muasır hukuk tarafından da nizamlanmış bulunmaktadır. Bu durum da bu müessesenin önemini bâriz bir şekilde tebarüz ettirmektedir.¹⁷

Unutulmamalıdır ki “vakfa hizmet; halka hizmet, halka hizmet ise Hak’ka hizmettir.”

 KAYNAKÇA:

¹⁰ BAYRAM, Sadi – Sultan Reşad Devrinde Evkaf Bankası Kurulma Çalışmaları, V. Vakıf Haftası: Restorasyon ve Vakıfların Ekonomik ve Sosyal Etkileri Semineri: (7 – 13 Aralık 1987), 240 sh.

¹¹ KARAYALMAN, Mehmet – Hacı Yusuf Bahrî Efendi’nin Hayatı / Şeyh’ül Müderrisin Hacı Yusuf Bahrî Efendi 1839 – 1922, Canik Dergisi, Sayı: 10, 2011. http://mehmetkarayalman.com/?page_id=162

¹² KARAYALMAN, Mehmet – Ünye Sadullah Bey Medresesi, 18.06.2011 http://www.unyekent.com/konu/303/unye-sadullah-bey-medresesi-mehmet-karayalman

¹³ VAKIFLAR Genel Müdürlüğü – 590 No.’lu Vakfiye Defteri, Ulus Vakıf Kayıtlar Arşivi, Ankara.

¹⁴ ÇAĞRI Gazetesi (Haftalık) – Ünye’de Vakıflar, 07.12.1992, Yıl: 16, Sayı: 679.

¹⁵ BULUT, Arslan – Türk Tarihinin Hakkından Gelmek İçin! 18 Mayıs 2008 http://www.akcaabat-acisu.com/Forum-topic-241.html ; Çift Başlı Yılan: Karadeniz’de Yüzyılın İkinci Rumlaştırma Operasyonu, Üç Ok Yayıncılık, 2005, 149 sayfa.

¹⁶ T.C. VAKIFLAR Genel Müdürlüğü – Vakfiye Arşivi, Erişim: 01.08.2019. http://www.vgm.gov.tr/

¹⁷ KÖPRÜLÜ, Doç. Dr. Bülent – Tarihte Vakıflar, http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/38/308/3015.pdf

¹⁸ GÜVEN, Cevat – ÜNÇEV Ünye Çağdaş Eğitim ve Kültür Vakfı https://www.uncev.org.tr/hakkimizda/