son haberler

Tarih Boyunca Ünye’de İdarî Yapı ve Bağlı Yerleşimler – I

Yayınlanma Tarihi: 27 Eylül 2019 okunma

M. Ufuk MİSTEPE mistepe@gmail.com

Tanzimatla birlikte II. Mahmut devrinde idarî birimler Eyâlet, Sancak ve Kazâ olarak üç kademeye ayrılmıştı. 1864’te eyâletlerden “ Vilâyet” sistemine geçilmesi kabul edilerek, müteakip yıllarda vilâyetler kuruldu. 1870 yılında idarî birimlere “Nâhiye” teşkilâtı da eklenmiştir.1

İlkçağ’da Oinoe, Ortaçağ’da Inaos ve benzeri 160 farklı kullanım adıyla2 tarihte yerini alan kadîm antik kent Ünye, 1456 – 1490 tarihleri arasında Rûm Eyâleti’ne bağlı Canik Sancağı’nın bir nâhiyesiydi.1

Osmanlılar zamanında XV. yüzyıldan itibaren Anadolu’nun tamamına “İklîm-i Rûm, Memleket-i Rûm”, Amasya – Tokat – Sivas yöresini kapsayan çevreye de “Rûmiyye-i suğrâ” adı verilmiştir. 1413 yılında Rum eyaletinin teşkil edilmesinden bir yıl sonra Çelebi Mehmed’in oğlu Şehzade Murad’ın sancak beyi sıfatıyla Amasya’ya gelmesi ve babasının ölümüne kadar burada kalması ile Amasya Şehzade Sancağı olarak öne çıkmış, aynı dönemde Tokat da beylerbeyilik merkezi (Paşa Sancağı) konumuna yükselmiştir. H. 926 (M. 1520) yılına kadar beylerbeyilik merkezinin Amasya ile Tokat arasında yer değiştirdiği görülür. Ancak aynı yıl tamamlanan tahririn sonuçlarını içeren bir icmal defterinde (BA, TD, nr. 387, s. 491) Rum eyaletinin Paşa Sancağı’nın Sivas olduğu kayıtlıdır.3

Ünye’ye bağlı yerleşimlere geçmeden önce Ünye’nin tarih boyunca sıfatlandırıldığı mülkî birim statüsünü belirleyelim. Ünye; 1515 – 1530 yılları arasında gene Rûm Eyâleti, Canik Sancağı’nda bu kez kazâ statüsü ile anılıyordu.

Biri muhtemelen 1522/23’te diğeri de 1532’de tertip olunan iki İcmal Defteri (TD 95 ve TD 53) gerekse XVI. yüzyılın ikinci yarısına ait defterler Canik Sancağı’nın yedi kazadan müteşekkil olduğunu açıkça gösterirler (Esasen açık bir biçimde Canik Sancağı ve onu oluşturan kazalar ilk defa bu defterlerde tespit edilmiştir). Bu defterlere göre Ünye: Bugünkü Ünye’nin küçük bir kısmıdır (on köy). Terme (veya Tirme): Bugünkü Terme, Salıpazarı ile Ünye’nin batısındaki bazı köyler, Akkuş, Çaybaşı’dır.4

1576’da Canik Sancağı, Ünye kazâsında 10 köy, 856 hane olup ortalama köy nüfusu 87 hanedir. 1642 yılında Canik sancağı, Ünye kazâsında 39 köy, 445 hane olup ortalama köy nüfusu 11 hanedir.4

Dikkat edilirse, XVI. yüzyılda ortalama köy nüfusunun sancak ortalamasının 2 katı üzerinde olduğu Terme ve Ünye çevresinde XVII. yüzyılda köy sayısı üç-dört kat artmıştır. Kendir Hasları bölgesinde, daha önce çok kalabalık nüfusa sahip ve yöre şartlarından dolayı dağınık mahalleleri kapsayan köylerin bu defa XVII. yüzyılda yine avârız vergisiyle ilgili olarak sayıca çoğaldığı görülmektedir. Terme (bugünkü Ordu’nun Ünye, Çaybaşı vb. yöreleri de dahildir) ve Ünye’de ortalama köy nüfusunun XVI. yüzyıldaki yüksekliği çarpıcıdır.4

1837 tarihli Defter-i Livâ-i Canik’e göre Canik Sancağı’nda yer alan beşinci büyük yönetsel birim Ünye Kazâsı’dır. Ünye Kazâsı en azından sahip olduğu beş mahalle ve sahip olduğu “taife-i Ermeniyan” grubu ile birlikte yönetsel anlamda civar kazalara merkez olacak demografik bir konuma sahipti. Ünye Kazâsı’nın yedi köyü tespit edilmiştir. Ancak köy olarak tasnifi yapılan Göçebe Reaya’nın varlığı alışılageldik Yörük taifesinin dışında konargöçer olan Hıristiyanların da olduğunu ispatlar. Özellikle Ünye Kazâsı’na bağlı Cevizdere (Cözdere?) Kazâsı’nda bulunan “Balıkçı Göçebe Reayası” sahil Hıristiyanlarının bir kısmının balığın peşinden yer değiştirdiğini kanıtlamaktadır.5

Ünye’nin 1855 – 1865 yıllarındaki idarî taksimatı ise salnâme verilerine göre Trabzon Eyâleti’ne bağlı Canik Sancağı’nın bir kazâsıdır.1

1864’de Sultan Abdülaziz’in fermanıyla Ünye’nin sancak yapılması önemli gelişmelere neden olmuştu. 1864 yılındaki idarî taksimata göre Ünye, Sancak Beyliği yapılarak, Akkuş, Bolaman, Erbaa, Fatsa ve Niksar kazaları Ünye’ye bağlanmıştır. Ünye, 1864 – 1867 yıllarında Trabzon Eyâleti’ne bağlı bir SANCAK’tır.1

Sancak; Osmanlı Devleti’nin idarî taksimatında, bir mülkî birime verilen addır. İmparatorlukta, birkaç kaza, bir sancak ve birkaç sancak da bir eyâlet oluşturuyordu. “Liva” veya “Mutasarrıflık” da denilen sancağın başındaki görevliye “sancakbeyi” adı veriliyordu. Salâhiyetleri hem askerî hem mülkî idi. Günümüzdeki idarî taksimatta sancağın karşılığı yoktur. Osmanlı yönetim örgütünde il ile ilçe arasında yer alan bir yönetim bölgesidir.

1867 – 1876 yılları arasında Ünye, Trabzon Vilâyeti’ne bağlı Canik Sancağı’nın gene bir kazâsıdır. 1877 – 1880 yıllarında bu kez Canik Müstakil Sancağı’na bağlı bir kazâdır. 1881 – 1908 yılları arasında Trabzon Vilâyeti’ne bağlı Canik Sancağı’nın bir kazâsıdır. 1911 – 1918’de ikinci kez Canik Müstakil Sancağı’na bağlı bir kazâdır.

Ordu ili 1920 yılına kadar Trabzon vilâyetine bağlı kazâ iken 04 Nisan 1921 tarih ve 69 sayılı “Ordu Müstakil Livâsının Teşkiline Dair Kanun“la merkezi Ordu olmak üzere Canik Sancağı’na bağlı olan Fatsa ve Ünye kazâları da Ordu’ya bağlanmış ve Müstakil Ordu Livâsı teşkil edilmiştir (Ceride-i Resmîye ile neşir ve ilânı: R. 4 Nisan 1337 – No. 9 / M. 04 Nisan 1921). 1923 yılında “Sancak” adı “Vilâyet” olarak değiştirilerek, bugünkü mülkî taksimatta Ordu vilâyeti olarak yerini almıştır.

Ordu Müstakil Livâsı Teşkiline Dair Kanun / BİRİNCİ MADDE – Merkezi Ordu olmak üzere Canik sancağına merbut Fatsa ve Ünye kazalarının rapt ve ilhakı suretiyle Ordu müstakil livası teşkil edilmiştir. (R. 4 Kânunuevvel 1336 – H. 22 Rebiyülevvel 1339 – M. 04 Aralık 1920)

1920 – 1923 yılları arasında Ünye, Trabzon Vilâyeti’ne bağlı Ordu Müstakil Livâsı’nın bir kazâsıdır. 1924 yılında Ordu vilâyetine bağlı bir kazâdır.1

AKÇAY (Bugünkü Salıpazarı): 1642’de Canik Sancağı idarî bölümü içerisinde yer alan Akçay Kazâsı hinterlandındaki 51 köy bugün takriben Terme, Salıpazarı, Ünye, Akkuş, Çaybaşı vb. topraklar üzerine dağılmıştır. Kazâ-i Akçay’ın kapsadığı alan Terme güney ve batı, Salpazarı’dır. 1642’de Canik sancağı, Akçay kazâsında 51 köy, 703 hane olup ortalama köy nüfusu 14 hanedir.4 1837 sonrası dönemlere ait Evkaf Defterlerinden elde ettiğimiz verilerde gerek Terme’nin gerekse Akçay’ın bazen tamamı bazen de önemli bir köy miktarının ya Ünye kazâsına ya da Arım (Çarşamba) kazâsına bağlandığını tespit etmek mümkün olmuştur.5

AKKUŞ: Karakuş olarak tarihte yer alan ve XVI. yüzyıldan 1869 yılına kadar Sivas ve Trabzon Eyâletlerine bağlı bir Osmanlı kazâsı olan Akkuş, 1869 – 1908 yılları arasında Trabzon vilâyeti, Canik sancağı, Ünye kazâsına bağlı bir nâhiyedir.1

1911 – 1919 yılları arasında Canik Merkez Sancağı’na bağlı Ünye kazâsının bir nâhiyesidir. 1920 – 1953 yılları arasında Ordu vilâyetine bağlı Ünye kazâsının bir nâhiyesidir. 1954 yılında Yazlıkbelen diye bilinen Karakuş’un adı Akkuş olmuştur ve o yıldan beri de Ordu iline bağlı bir kazâdır.1

BOLAMAN: Lâleli olarak da adlandırılan Bolaman, Antik Çağ’da Polemonion olarak bilinirdi. Osmanlı’da Maa Çamaş olarak adlandırılır. 1485 yılında Satılmış kazâsına bağlı bir nâhiyedir. 1865 yılına kadar kazâ idarî statükosunu korur ve 1866 – 1867 yıllarında Trabzon Eyâleti’ne bağlı Ünye sancağının bir kazâsıdır. 1869’dan bugüne dek de Ordu iline bağlı bir nâhiyedir.

CEVİZDERESİ: 1642’de Canik sancağı idarî bölümü içerisinde yer alan Cevizderesi kazâsı hinterlandındaki 18 köy bugün takriben Fatsa, Korgan, Kumru ve Ünye toprakları üzerine dağılmıştır. Kazâ-i Cevizderesi’nin kapsadığı alan Ünye’nin doğudur. 1642’de Canik sancağı, Cevizderesi kazâsında 18 köy, 217 hane olup ortalama köy nüfusu 12 hanedir.4 Osmanlı Yer Adları1 adlı eserde kazâ olarak belirtilmekte olup Canik ve Samsun’a bağlı kazâ, Çarşamba’ya bağlı nâhiye ve Terme’ye bağlı köy olarak belirtilmişse de 1837 tarihli Defter-i Livâ-i Canik’te Ünye’ye bağlı bir kazâdır. Cevizdere kazâsı on köye sahip idarî birim olmakla beraber yönetsel anlamda 1837’de Ünye kazâsına bağımlı kılınmıştır.5

ÇAYBAŞI: Eski adı Çilâder olan Çaybaşı, Ordu ili, Ünye kazâsının bir nâhiyesi idi. Daha sonra Ordu ili, İkizce ilçesinin nâhiyesi oldu. 1990 yılından itibaren Ordu ilinin bir kazâsıdır.1

Devam edecek

KAYNAKÇA :

1 SEZEN, Tahir – Osmanlı Yer Adları, T.C. Bşb. Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayın No. 26, Genişletilmiş İkinci Baskı, Ankara, 2017, 1140 sh.

2 MİSTEPE, M. Ufuk – Yabancı Metinlerde ve Haritalarda Ünye Adları, http://unyezile.com/yabanci.htm Alıntılama 13.05.2019.

3 AÇIKEL, Ali – Rum Eyaleti, TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/rum-eyaleti

4 ÖZ, Prof. Dr. Mehmet – XV. Yüzyıldan XVII. Yüzyıla Samsun Yöresi, http://kultur.samsun.bel.tr/samsem2006/doc/002.pdf

5 ERLER, Doç. Dr. Mehmet Yavuz – Osmanlı Nüfus Kayıtlarına Dair Alternatif Bir Kaynak: Defter-i Liva-i Canik (1837), Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt 2/8, Yaz 2009, sh. 171.

Siz de yorum yapın, görüşlerinizi belirtin.

Yazarın Diğer Yazıları

Yazarın tüm yazıları.

Rahmetle Anıyoruz…

12 Ekim 2021 okunma
Merhum Yazarımız M. Ufuk Mistepe’nin Ünye’ye dair yazılarını ve makalelerini yazar arşivinden okuyabilirsiniz. Merhum Yazarımızı rahmetle anıyoruz. Mekanı cennet... Devamını Oku

Canik’te İdarî Yapı ve Osmanlı’da Yenileşme Zarureti (1793 – 1851)

10 Temmuz 2020 okunma
Bu makalede Ünye’nin 1790 – 1850’li yıllardaki idarî yapısı, Doç. Dr. Abdullah SAYDAM’ın 33 sayfalık çalışmasına dayanarak, özet olarak aktarılacaktır. Sultan II. Mahmud, saltanatının sonlarına doğru Orta ve Doğu Karadeniz bölgesindeki idarî... Devamını Oku

Araştırmacılık Terimleri

3 Temmuz 2020 okunma
Ünye hakkında araştırma yapanların ve okuyucularımızın, sıkça karşılaştıkları bazı Osmanlıca Tarih Terimleri’nin anlamlarını bilmeleri, yazılanların anlaşılması açısından önemli bir husustur. Bu itibarla başlangıç olarak ehemmiyet arz eden... Devamını Oku

Ünye Mûsikî Tarihinde Ali Riza Sağman

26 Haziran 2020 okunma
‘Ünye Şarkı ve Türküleri’ kitabımda Ünye Mûsikî Tarihi’ne damgasını vurmuş, tespit edebildiğimiz şahsiyetleri kısaca da olsa tanıtmaya çalışmış idim. Aslında her bir musikîşinasın ayrı ayrı ele alınması icap eder. Başlangıç olmak üzere... Devamını Oku

Satıroğulları Ünyeli Müftü Sülâlesi

19 Haziran 2020 okunma
2017 yılında altı bölüm halinde yayımladığımız “Ünye Müftüleri” adlı yazı dizimizde bir müftü sülâlesinin bu tarihçeye damgasını vurduğunu görüyoruz. Ailenin ahvadlarından Satıroğulları ailesi Keşaplı Sokak’tan komşumuz olurlar. ÖZPAKER... Devamını Oku

Ünye Uğrak Vapurlarını Tanıyalım

12 Haziran 2020 okunma
Su buharı gücüyle çalışan gemileri VAPUR olarak adlandırıyoruz. Önceleri yandan çarklı olarak yaşamımıza giren vapurlar daha sonra günümüzün dizel elektrik tahrik sistemi donanımlı enerji tasarrufu sağlayan modellerine erişinceye değin XIX. yüzyılın... Devamını Oku

Ünye Tarihi, M.Ö. XV Bin Yılına Uzanıyor Mu? – I

5 Haziran 2020 okunma
Kelleroğlu M. Bahattin Bey, kaynak belirtmeksizin; “Ünye, Milât’tan 1270 sene evvel vuku bulan Turuva Muharebe-i Meşhuresi’nden sonra, Karadeniz sahilinde tesis edilmiş müstemlekelerden birisi olup, ismi kadimi (One) veyahut (Oney)’dir.” demişti.1 Ünye’de ilk... Devamını Oku

Kimler Geldi Kimler Geçti ?

29 Mayıs 2020 okunma
Ünye ve hinterlandı tarihî seyir içerisinde birçok kavim ve milletlere ev sahipliği yapmıştır. Muhtelif köşe yazılarımızda dile getirdiğimiz bu kitlesel değişimleri bir arada ve kronolojik düzen içerisinde değerlendirmenin daha uygun olacağını... Devamını Oku

Ünye ve Hinterlandında Oğuz – Türkmen Boyları ve Yer Adları

22 Mayıs 2020 okunma
Makalemizin araştırma konusu 24 ana Oğuz boyu ile Oğuz asıllı Türkmen kabilelerinin Ünye ve hinterlandındaki (Ordu, Fatsa, Terme, Akkuş) bazı yerleşim noktalarıdır. Türkmen boy, bölük, uruk (oymak, öz) ve tirelerinin (oba, aile) adlarını Yrd. Doç. Dr. Aydın... Devamını Oku

Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralamasında Ünye ve Ordu

15 Mayıs 2020 okunma
Ulusal düzeyde ekonomik ve sosyal kalkınma yanında, bölgesel gelişmişlik farklarının giderilmesinde ve ülke genelinde dengeli bir kalkınmanın sağlanmasında il ve ilçeler, temel birimler olarak değerlendirilmek durumundadır.1 İlçelerin, illerin ve bölgelerin... Devamını Oku