Tarih Boyunca Ünye’de İdarî Yapı ve Bağlı Yerleşimler – II

M. Ufuk MİSTEPE mistepe@gmail.com

ÇÖREĞİ: 1642’de Canik sancağı idarî bölümü içerisinde yer alan Çöreği kazâsı hinterlandındaki 9 köy bugün takriben Fatsa, Korgan, Kumru ve Ünye toprakları üzerine dağılmıştır. Kazâ-i Çöreği’nin kapsadığı alan Ünye doğu, Fatsa batıdır. 1642’de Canik sancağı, Çöreği kazâsında 9 köy, 110 hane olup ortalama köy nüfusu 12 hanedir.⁴ Çöreği maa Satılmış ve Fatsa (Çöreği Kızılcakese) olarak 1642 yılında Trabzon eyâleti, Canik sancağına bağlı bir kaza iken bu mülkî statüsünü kazâ olarak 1865 yılına kadar korudu. Sonra Ordu vilâyeti, Ünye kazâsına bağlı bir köy statüsü verildi.¹ Cöreği kazâsı altı köye sahip idarî birim olmakla beraber yönetsel anlamda 1837’de Ünye kazâsına bağımlı kılınmıştır. Ünye kazâsına bağlı Çöreği kazâsında kaydedilen Ekrat (Kürt) Taifesi dışında bir kimlik nitelendirici kayıt bulunmamaktadır.⁵

EFRAZ (İfraz): 1642’de Canik sancağı idarî bölümü içerisinde yer alan İfraz kazâsı hinterlandındaki 22 köy bugün takriben Terme, Salıpazarı, Ünye, Akkuş, Çaybaşı vb. topraklar üzerine dağılmıştır. Kazâ-i İfraz’ın kapsadığı alan Ünye, Çaybaşı’dır. Fenaris ve İfraz bugünkü Ordu ilinin Ünye, Çaybaşı, Akkuş ilçeleri dahilindeydi. 1642’de Canik sancağı, İfraz kazâsında 22 köy, 339 hane olup ortalama köy nüfusu 15 hanedir.⁴ 1837 tarihli Defter-i Livâ-i Canik’te Ünye’ye bağlı bir kazâdır. Efraz kazâsı on bir köyden oluşan bir yapıya sahiptir.⁵ Efraz maa Fenaris, 1855 – 1865 yıllarında Trabzon eyâleti, Canik sancağına bağlı bir kazâdır.¹

FATSA: XVI. yüzyılda tarih sahnesinde Satılmış adıyla bilinen Fatsa, 1530 yılında Rûm eyâleti, Canik sancağının bir kazâsı iken 1865 yılına kadar Sivas ve Trabzon eyâletlerinin kazâsı olarak mülkî yapılanmada yer aldı. (1866: Fatsa) maa Satılmış ve Cöreği maa Satılmış maa Ünye idarî taksimatıyla 1866 – 1867’de Trabzon eyâleti, Ünye sancağına bağlı bir kazâ oldu. 1868’de bu kez Trabzon vilâyeti, Canik sancağının kazâsı olarak anıldı. 1869’da Trabzon vilâyeti, Canik sancağı, Ünye kazâsının bir nâhiyesi oldu. 1872 yılından günümüze kazâ statüsünü korudu. 1920 – 1923 yıllarında Ordu Müstakil Sancağı kazâsı iken 1924’te Ordu vilâyetinin kazâsı oldu.¹

FENARİS [Yun. fanaritsa? “fenercik”]: 1642’de Canik sancağı idarî bölümü içerisinde yer alan Fenaris kazâsı hinterlandındaki 22 köy bugün takriben Terme, Salıpazarı, Ünye, Akkuş, Çaybaşı vb. topraklar üzerine dağılmıştır. Kazâ-i Fenaris’in kapsadığı alan Ünye, Tekkiraz, Akkuş’tur. Fenaris ve İfraz bugünkü Ordu ilinin Ünye, Çaybaşı, Akkuş ilçeleri dahilindeydi. 1642’de Canik sancağı, Fenaris kazâsında 22 köy, 433 hane olup ortalama köy nüfusu 20 hanedir.⁴ FENARİS maa Efraz (Fenaris Kızılcakese) olarak bilinen yerleşim 1855 – 1865 yılları arasında Trabzon eyâleti, Canik sancağına bağlı bir kazâ iken idarî taksimatta Ordu Müstakil Livâsı, Ünye kazâsına bağlı Tekkiraz nâhiyesinin köyü sayılmıştır.¹ Fenaris kazâsı on iki köye sahip idarî birim olmakla beraber yönetsel anlamda 1837’de Ünye kazâsına bağımlı kılınmıştır.⁵ XV. yüzyılda Kayı ve Fenaris bölüklerinin köyleri bugünkü Ünye, Çaybaşı, Akkuş ilçelerindedir.⁴

İKİZCE: İKİZCE (Lâleli maa Beyceli) olarak belgelerde adı geçen İkizce, Ordu vilâyeti, Ünye kazâsı, Çaybaşı nâhiyesine bağlı bir kasaba iken 1990 yılında Ordu iline bağlı bir kazâ statüsüne dönüşmüştür.¹

KEŞDERESİ: 1642’de Canik sancağı idarî bölümü içerisinde yer alan Keşderesi kazâsı hinterlandındaki 11 köy bugün takriben Fatsa, Korgan, Kumru ve Ünye toprakları üzerine dağılmıştır. Kazâ-i Keşderesi’nin kapsadığı alan Korgan’dır. 1642’de Canik sancağı, Keşderesi kazâsında 11 köy, 66 hane olup ortalama köy nüfusu 6 hanedir.⁴ Keşderesi kazâsında yer alan Karakoyunlu ma Akça Kise köyü de Türk aşiretlerinden birinin yöredeki varlığını kanıtlar.

MEYDAN: 1642 yılında Sivas eyâleti, Canik sancağının bir kazâsıdır.¹ 1642’de Canik sancağı idarî bölümü içerisinde yer alan Meydan kazâsı hinterlandındaki 18 köy bugün takriben Fatsa, Korgan, Kumru ve Ünye toprakları üzerine dağılmıştır. Kazâ-i Meydan’ın kapsadığı alan Tekkiraz doğu, Kumru kuzeydir. 1642’de Canik sancağı, Meydan kazâsında 18 köy, 284 hane olup ortalama köy nüfusu 16 hanedir.⁴

Yörede 1864 tarihinde yeni mülkî düzenlemeler yapıldı. Nefs-i Meydan Ünye’ye bağlandı. Kumru yöresi bir ara Fatsa’yla birlikte Ünye livâsına bağlanmış (1866 – 1871 arası) fakat daha sonra Fatsa’yla birlikte tekrar Trabzon vilâyetine bağlanmıştır.⁶

1855 – 1865 yılları arasında Trabzon eyâleti, Canik sancağının bir kazâsıdır. Bilâhare mülkî taksimatta Ordu vilâyeti, Ünye kazâsı, Tekkiraz nâhiyesi köyüne dönüşmüştür.¹

NİKSAR: [NİKSAR maa Sonisa (Pontus. Kaberia) (Roma. Diaspolis) (Bizans. Harsanisiya) (Asıl imlâsı: Yeni Kayseriye manâsına ًNeokisarya’dır.)] 1530 yılında Rûm eyâleti sancağıdır. 1537 – 1866 yıllarında Sivas eyâleti, Sivas sancağının bir kazâsı iken 1867 yılında Trabzon eyâleti, Ünye sancağının bir kazâsıdır. 1868’de Trabzon vilâyeti, Canik sancağının bir kazâsı iken 1869’da Trabzon vilâyeti, Canik sancağı, Ünye kazâsının nahiyesidir. 1871 – 1880 yıllarında Trabzon vilâyeti, Canik sancağının bir kazâsı; 1881 – 1923 yıllarında Sivas vilâyeti, Tokat sancağının bir kazâsı ve 1924’te Tokat vilâyetine bağlı bir kazâdır.¹

SATILMIŞ: 1455 – 1485’te Nahiye-i Satılmış-ı Mezid Bey’in kapsadığı alan (örnek köyler) Fatsa, Korgan, Kumru, Ünye civarıydı. 1520’de Nahiye-i Satılmış-ı Mezid Bey’in kapsadığı alan Fatsa’dır. XVI. yüzyılın ikinci yarısında Satılmış(-ı Mezid Bey): Büyük ölçüde bugünkü Fatsa, Korgan, Kumru vb. ama Ünye’nin bazı köyleri de dâhildir. 1576’da Canik sancağı, Satılmış kazâsında 98 köy, 4.666 hane olup ortalama köy nüfusu 47 hanedir. 1642’de Canik sancağı idarî bölümü içerisinde yer alan Satılmış kazâsı hinterlandındaki 32 köy bugün takriben Fatsa, Korgan, Kumru ve Ünye toprakları üzerine dağılmıştır. Kazâ-i Satılmış’ın kapsadığı alan Fatsa’dır. 1642’de Canik sancağı, Satılmış kazâsında 32 köy, 200 hane olup ortalama köy nüfusu 9 hanedir.⁴

SERGİS (Serkeş): 1642’de Canik sancağı idarî bölümü içerisinde yer alan Sergis kazâsı hinterlandındaki 15 köy bugün takriben Fatsa, Korgan, Kumru ve Ünye toprakları üzerine dağılmıştır. Kazâ-i Sergiz’in kapsadığı alan Kumru kuzeydoğu, Fatsa güneybatıdır. 1642’de Canik sancağı, Sergis kazâsında 15 köy, 160 hane olup ortalama köy nüfusu 11 hanedir.⁴

TEKKİRAZ: 1837 ve 1906’da Fenaris olarak, 1928’de de Tekkiraz olarak mülkî taksimatta yerini almıştır. 1952 yılında idarî statüsü Ordu ili, Ünye ilçesinin nâhiyesidir.¹ 1954 yılında statüsü bucaktır. 01 Mart 1968’de Tekkiraz bucağının 20 köyü vardır. Bucak Müdürlükleri Türk İdarî Sistemi’nden kaldırılınca bir müddet Merkez Köy olarak idare edilmiştir. 1980 yılında yakınındaki Yağbasan, Sırma, Küçükgöl ve Velibayraktar köyleri ile birleşerek Ünye ilçesine bağlı bir belde (kasaba) statüsü kazanmıştır. Bugünkü mülkî yapılanmada Ünye ilçesinin en büyük mahallesidir.

Bir dönem Fenaris kazâsı merkezi olmuştur. 1837’de bu kazanın köyleri Kilas, Goraz, Genehor, Sırma, İçeri Bükü, Nureddin, Kızılca Kilise ile Yağısan, Dizdar ve Yaycı, Sofu, Çukur, Koruklu, Baltalu Yatak ve Cınkırt, Karaağaç Tepesi olarak sayılmıştır.

Ünye’nin komşu hinterlandındaki bu en büyük yerleşiminin makûs talih olarak halen mahalle olarak mülkî taksimatta yer alıyor olması düşündürücüdür.

Mesudiyeli yazarımız Mithat BAŞ, “İlkçağ’dan Günümüze Ordu Tarihi” adlı eserinde 275 ve 282. sayfalar arasında Ünye Tarihi’ni bazı kaynaklardan alıntılayarak “Nahiye-i Ünye” başlığı altında derleyip, İlk Çağ’dan günümüze özet olarak aktarmıştır. Ünye’nin nahiye olduğu dönemler elbette vardı. Tarihî süreçte ağırlıklı olarak kaza olarak yönetildiği de bilinen bir gerçektir.

1864 – 1867 yıllarında SANCAK olan; Canik sancağının Bafra’dan sonra ikinci büyük kazâsı olarak bilinen, ayrıca hinterlandın en eski prehistoryasına sahip bulunan Antik Çağ’ın kadîm ÜNYE’sinin, 1848’de tarih sahnesinde adı nihayet duyulan Ordu’nun tarihinde NAHİYE olarak zihinlerde yer almasına rıza gösterilmesini doğru bulmadığımı ifade etmek isterim. Madem ki İlkçağ’dan günümüze bir tarihî süreç masaya yatırılıyor ve fotoğrafı çekiliyor, o halde Tarihçe-i Ünye ya da ÜNYE TARİHİ başlığını kullanmak daha şık ve objektif bir yaklaşım olurdu diye düşünüyorum.⁶

KAYNAKÇA :

¹ SEZEN, Tahir – Osmanlı Yer Adları, T.C. Bşb. Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayın No. 26, Genişletilmiş İkinci Baskı, Ankara, 2017, 1140 sh.

⁴ ÖZ, Prof. Dr. Mehmet – XV. Yüzyıldan XVII. Yüzyıla Samsun Yöresi, http://kultur.samsun.bel.tr/samsem2006/doc/002.pdf

⁵ ERLER, Doç. Dr. Mehmet Yavuz – Osmanlı Nüfus Kayıtlarına Dair Alternatif Bir Kaynak: Defter-i Liva-i Canik (1837), Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt 2/8, Yaz 2009, sh. 171.

⁶ MİSTEPE, M. Ufuk – İlkçağ’dan Günümüze Ünye Tarihi – III, Ünye Haber Gazetesi, 28 Nisan 2015.