Ünye Kaymakamları – II

M. Ufuk MİSTEPE mistepe@gmail.com

Merkeziyetçi idare anlayışı, ülke genelinde eski Eyâlet Sistemi’nden Vilâyet Sistemi’ne geçişin de başlangıcını oluşturdu. 1836’dan sonra daha da hızlanan bu dönüşüm Tanzimat Dönemi’nde “eyâletten vilâyete” bir sistem değişikliği ile önemli bir merhaleye ulaştı. Bu çerçevede bazı sancakların bağlı olduğu vilâyetler değiştirildi. Örneğin 1846/47 idarî taksimatında Canik Sancağı Sivas Vilâyeti’nden ayrılarak Trabzon Vilâyeti’ne bağlandı.³¹

Bu yazı dizisinden istifadeyle Osmanlı Arşivlerinde yer alan Ünye Kaymakamları ile ilgili tespit edebildiğimiz belgelerin konu başlıklarını da özet olarak vermeyi uygun gördük; dileyen kaynak detay bilgilerinden istifadeyle belge içeriklerine ulaşabilir.

Ünye’de kaymakamlık teşkiliyle birkaç kazanın birleştirilmesine dair 21/S/1281 Hicrî (26 Temmuz 1864) tarihli Osmanlıca bir belge Osmanlı arşivindedir. (Dosya No. 682, Gömlek No. 2, Fon Kodu: MVL – 24. Anadolu)⁶⁶

Trabzon Eyâleti’nin merkezi olan Trabzon kenti 1846 – 1847 yıllarında Canik, Karahisar-ı Şarkî, Ünye ve Trabzon merkez olmak üzere adı geçen sancaklardan meydana gelmekteydi.³³ 1864’te Ünye Sancağı Kaymakamı Mustafa Efendi idi.

Osmanlı arşivinde 22/R/1281 Hicrî (24Eylül 1864) tarihli Ünye Kaymakamı Mustafa Efendi marifetiyle imar ve ıslah olunan binalara dair meclis mazbatası vardır. (Dosya No. 689, Gömlek No. 91, Fon Kodu: MVL – 25. Anadolu)⁶⁶

Ünye Sancağı Kaymakamının tebdilini müstedi 19/M/1282 Hicrî (14 Haziran 1865) tarihli arzuhalin kaynağı; Dosya No. 469, Gömlek No. 94, Fon Kodu: MVL – 25. İstida’dır.

26/R/1282 Hicrî (18Eylül 1865) tarihli diğer bir Osmanlı belgesinde Ünye Kaymakamı Mustafa Efendi’nin irtikap ve taaddiyatı hakkındaki iddiaların tahkiki için gönderilen tahrirat üzerine gelen cevapta, tahkikat icraı için yeni kaymakamın gelmesini beklemeye gerek olmadığı ve hemen yapılarak bildirilmesi istendiği kaydı vardır. (Dosya No. 712, Gömlek No. 40, Fon Kodu: MVL – 2. Anadolu)⁶⁶

04/C/1282 Hicrî (25 Ekim 1865) tarihli bir başka Osmanlı belgesinde Ünye Kaymakamlığına tâyin olunan sabık (önceki)Karaisalı Kaymakamı Mehmed Paşa’nın halefi Nazım Paşa’nın katılımıyla mahallî meclisde görülen muhasebesine ve beraet-i zimmetine dair evrakın Maliye Nezareti’ne gönderildiği ve teferruatı Dosya No. 715, Gömlek No. 11, Fon Kodu: MVL – 2. Anadolu belgesinde yazılıdır.

Aynı dönemi belgeleyen 08/C/1282 Hicrî (29 Ekim 1865) tarihli diğer bir vesikada ise “Yeni kaymakamları olan sabık Karaisalı Kaymakamı Mehmed Paşa henüz gelmediği için halâ memuriyetinin başında bulunan eski kaymakamları Mustafa Efendi’nin bu arada eşkıyadan Niksarlı Hacı Ahmed oğlu Abdullah ve avenesini yakaladığından ve sair birçok hizmetinden bahseden Ünye ahalisinin, mezkûr efendinin memuriyetinde ibkası talebi.” mevcuttur. (Dosya No. 715, Gömlek No. 25, Fon Kodu: MVL – 2. Anadolu)⁶⁶

29 Mayıs 1866 (14/M/1283 Hicrî) tarihli başka bir belge (Dosya No. 721, Gömlek No. 58, Fon Kodu: MVL – 4. Anadolu)⁶⁶, Ünye sabık kaymakamı İzzet Mustafa Efendi’nin, münasip bir kaymakamlık ile kayırılması’na dairdir.

14Ağustos 1866 (02/R/1283 Hicrî) tarihli belgede “Istabl-ı Âmire payelilerinden Ünye sabık kaymakamı Mustafa Efendi’nin kayırılması”ndan bahsolunmaktadır. (Dosya No. 503, Gömlek No. 123, Fon Kodu: MVL – 7. İstida)⁶⁶

25Ağustos 1866 (13/R/1283 Hicrî) tarihli benzer bir belge “Ünye sabık kaymakamı Mustafa Efendi’nin memnun edilmesi.” maksadına mâtuftur. (Dosya No. 723, Gömlek No. 61, Fon Kodu: MVL – 4. Anadolu)⁶⁶

22 Eylül 1866 (12/Ca/1283 Hicrî) tarihli diğer bir belgede “ Müteveffa İstanköy Adası Kaymakamı Emin Bey’in yerine sabık Ünye Kaymakamı Mustafa Efendi’nin tâyini.” söz konusu edilmektedir. (Dosya No. 363, Gömlek No. 24, Fon Kodu: A.}MKT.MHM.)⁶⁶

Vilâyet Usulü, 1867’de çıkarılan yeni bir Vilâyetler Nizamnamesi ile genişletildi ve tüm Osmanlı topraklarına yaygınlaştırıldı. Böylece taşra örgütlenmesinde Eyâlet Sistemi tamamen kaldırılarak Fransa’dan örnek alınan (département) Vilâyet Usulü’ne geçildi. Yeni düzenlemede eyâletlerin yerine sancak, kazâ ve nahiyelerden oluşan vilâyetler kuruluyordu. Uygulamayla Vâli vilâyetin, Mutasarrıf sancak veya livanın başında bulunuyor, kazâlar Kaymakamların, nahiyeler de Muhtarların idaresi altına veriliyordu.³²

21 Haziran 1867 (18/S/1284 Hicrî) tarihli başka bir belge “Ünye Kaymakamı Mehmed Paşa’nın Gümüşhane Kaymakamlığı’na tâyininden dolayı Ünye Kaymakamlığı’na Gümüşhane sabık Kaymakamı Mehmed Bey’in tâyini.” ile alâkalıdır. (Dosya No. 737, Gömlek No. 71, Fon Kodu: MVL – 6. Anadolu)⁶⁶

03Temmuz 1867 (01/Ra/1284 Hicrî) tarihli belge “Ünye Kaymakamı Mehmed Bey ile Gümüşhane Kaymakamı Mehmed Paşa’nın görev yerlerinin değiştirilmesi.”ni belgeler. (Dosya No. 386, Gömlek No. 88, Fon Kodu: A.}MKT.MHM.)⁶⁶

21Temmuz 1867 (19/Ra/1284 Hicrî) yakın tarihli benzer bir belge “Corci KOVİÇ’in Ünye Kaymakamı Mehmed Muhtar Bey’de olan alacağının tahsili.”nden bahseder. (Dosya No. 540, Gömlek No. 103, Fon Kodu: MVL – 14. İstida)⁶⁶

1869 – 1871’de Ünye Kaymakamı Kapucubaşı Osman Ağa’ydı.

1871 İdare-i Umûmiye-i Vilâyet Nizamnâmesi’ne göre bazı livalar müstakil hâle getirilerek doğrudan merkeze bağlandı.

Muhassıl veya âyan, hâkimiyet sahasında tam bir nüfuz kurduktan sonra mühim mevkilerdeki kişileri temizlik harekâtına girişiyor ve buraya kendi adamlarını tâyin ediyordu. Bu durum Tanzimat idaresinin getirdiği merkezî eğitime alınmış bürokrasi ile giderilmeye çalışılmış, ancak güç mücadelesinin tezahürleri değişik biçimlerde küçük de olsa devam etmiştir. Alınan önlemler sonucu yüzyılın sonlarında bir “mülkiyeli” tarzı oluşmuştur. Mülkiyeli tarzının oluşmasında âyan ve eşraf arasındaki bu güç mücadelelerinin kötü anılarının etkisi olduğu ortadadır.³⁸

1867 yılında Trabzon Eyâleti’ne bağlı bir sancak olarak görülen Canik, 1877 yılında müstakil mutasarrıflık olmuştur.

Mehmed Tâhir 1878’de Ünye Kaymakamı’ydı.

30 Ağustos 1880 (24/N/1297 Hicrî) tarihli bir Osmanlıca belge “ Batum muhacirlerinin Ünye Kazası Kaymakamı Ali Efendi’nin su-i hal ve kötü muamelâtı hakkındaki şikâyetlerinin tahkiki.” hakkındadır. (Dosya No. 1332, Gömlek No. 55, Fon Kodu: DH.MKT.)⁶⁶

11 Mayıs 1882 (22/C/1299 Hicrî) tarihli diğer bir belge de “Ünye Kazası sabık Kaymakamı Hâfız Ali Efendi’nin su-i ahvali ve harekâtı tafsilâtına dair İntihab-ı Memurîn Komisyonu’nun müzekkiresi.” hakkındadır. (Dosya No. 2439, Gömlek No. 19, Fon Kodu: ŞD. – Dersaadet 6)⁶⁶

İBRAHİM HİLMİ;Me’zuniyet SırasıA/77:⁷Keskin – zâde Ali Rızâ Efendi’nin oğlu olup, 1838’de İbradı’da doğdu. 1868’de Mülkiye’den me’zunoldukdan sonra aynı yıl Tuna Vilâyeti Merkezi Bosna Sancağı Cinayet (AğırCeza) MahkemesiZabıt Kâtibliği’ne; 1869’da terfi’ edip Niğbolu, 1872’de Kızanlık (Bulgaristan), 1876’da Akyolu, 1878’de Atina (= Pazar – Rize), 1879’da Terme (Samsun), 1880’de Çarşamba,1883’de Ünyekazaları Kaymakamlıklarına; 1884’de Dedeağaç Bidayet Mahkemesi A’zâlığına;1885’de Sofulu (Edirne), 1886’da İnoz (= Enez), 1892’de Payas, 1895’de OsmaniyeKaymakam Vekilliklerine getirildi. Bundan sonraki durumuna dâir bilgi bulunamadı. [sh. 1451 (29)]¹

KAYNAKÇA :

¹MÜCELLİDOĞLU,Ali Çankaya (Müellif) – “Son Asır Türk Tarihinin Önemli Olayları ile Birlikde” Yeni Mülkiye Târihi ve Mülkiyeliler (Mülkiye Şeref Kitabı), VIII Cilt, Mars Matbaası – 1969, Ankara, 6511 sayfa.

  ⁷Bak.: Sicill-i Ahvâl Defteri; Nu. 25, 3333. sf.

³¹BAYKARA, Tuncer – Anadolu’nun Tarihî Coğrafyasına Giriş I, Anadolu’nun İdarî Taksimatı, Ankara, 1988, sh. 249 – 251.

³²TARİH ve MEDENİYET – Osmanlı Türkiyesi’nde Eyâletten – Vilâyete Geçiş.

³³I. Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri, Samsun, 1986, sh. 192.

³⁸BAY, Abdullah – Canik Muhassıllığı İçin Yapılan Siyasî Mücadeleler, Journal of Black Sea Studies (Karadeniz Araştırmaları), issue : 19/2008, pages : 67 – 85.

⁶⁶http://katalog.devletarsivleri.gov.tr/osmanli/arsiv.aspx