Sarı Saltuklar – Aziz Nikola ve Noel Baba – II

M. Ufuk MİSTEPE mistepe@gmail.com

Merhum Nadi ÇOLAKOĞLU’nun arşivinden istifadeyle haberdar olduğumuz 28 Aralık 1995 tarihli Cumhuriyet Gazetesi’nde yayımlanan bir haberi ele alarak, “Vatikan Kodeksi (Kilise Tapu Kayıtları) ile Bükreş, Götengen ve Heidelberg Üniversiteleri’nde bir araştırma yaptığını belirten Divriğili Mimar Erdoğan VATA(10 Ekim 2008’de Ankara’da vefat etmiştir), Noel Baba’nın Türk asıllı olduğunu ileri sürmüştü. VATA’ya göre Noel Baba Oğuz Boyu’ndan Türk bir ailenin oğludur. Ailesinin 4 yaşındayken Hristiyanlığı seçmesi sebebiyle Sarı Saltuk (Saltık) olan ismi Nicolas olarak değiştirilmiştir. Büyüdüğünde ise keşişliğe başlamış, Çarşamba ile Perşembe arasında bir yere yerleşerek Hristiyanlığın yayılmasına önemli katkılarda bulunmuştur.”¹ bilgilerini Ünye Vizyon Gazetesi’nde yayımlanan 17 Kasım 2009 tarihli makalemde sizlerle paylaşmıştık.²

Buradaki “Çarşamba ile Perşembe ilçeleri arasındaki bir yer” tanımlamasına uyan tek yer, Ünye’de Aynikola olarak bilinen yarımadadır.Hristiyanlarca kutsal bir şahsiyet olarak kabul edilen ve bütün dünyada, Noel Baba olarak bilinen Aya Nicolas’ın (Aziz Nikola – Hagia Nikola) ilk Hristiyanlık döneminde irşat görevini yürüttüğü ve bugünkü kalıntıların kendi kurduğu kiliseye ait olduğu, Aynikola adının da buradan geldiği kuvvetle muhtemeldir.

Hagia ve Aya Yunanca “kutsal” anlamına gelir. Kutsal Nikola, bizim Sarı Saltuk olabilir mi? Farklı tarihlerde yaşamış olsalar da Hacı Bektaş Vilâyetnâme’sinde ve Evliya Çelebi’nin “Seyahatnâme” adlı eserinde Sarı Saltuk’a dair bilgiler vardır. Mustafa Necati SEPETÇİOĞLU’nun KİLİT adlı romanı Sarı Hoca’dan bahseder. Alman tarihçi Franz Babinger’inEnc. ofIslam için kaleme aldığı “Sarı Saltık Dede” maddesi var; bir de Paul Wittek’in “Yazijioghlu Ali On TheChristianTurks of Dobruja” başlıklı makalesi özellikle önemli.³Sarı Saltık’a ilişkin tarihsel olan ne varsa bir nevi Wittek’in bu makalesinde toparlanmaya çalışılmıştır.

Erişilmesi, alınması güç bir şehir olarak ‘Kızılelma İdeali’nin Saltuk-nâme’de yer alışı, millî şuur uyanışının bir müjdecisi olarak, bu esere ayrı bir değer kazandırmaktadır. Saltuknâme’ye göre Saltık kelimesi Rumca ve Farsça’da “çok kuvvetli er”, “Sarı” ise ona çok sarı ve kızıl olduğu için verilmiş bir lâkaptır.⁴Kemal YÜCE’nin aktardığına göre ise Saltık sözcüğü dervişlerin giydiği bir tür elbise anlamına geliyordu.

Sarı Saltık savaşçı bir derviş tipidir. Batınî kimliği bir Babaî önderi olmasından bellidir. Sarı Saltık`ın daha önce Hristiyan (muhtemelen Pavlakî türden) bir din adamı olduğuna işaret eden kanıtlar mevcuttur. Bunlardan biri 16. yüzyılın önde gelen din bilgini Şeyh’ül İslâm Ebu’sSuud’un (1490 – 1574) bir fetvasıdır. Sultan Süleyman I’in (Kanunî), “Sarı Saltık adıyla bilinen kişi bir seyit midir? Sarı Saltık dedikleri şahıs evliyâullahdan mıdır?” sorusuna Ebu’sSuud’un verdiği yanıt, “O bir Hristiyan keşiştir, dünyevî yaşamdan uzaklaşmak suretiyle kemikten ibaret bir gövdeye dönüştü” şeklindedir.²

Ünye Kültür Yolu Projesi’nin önemli bir ayağı olan Ünye ilçesindekiAynikola Adası’nda bulunan vetarihi 1700’lü yıllara dayanan BizansAyanikola(St. Nicholas)Kilisesi kalıntılarına Ordu Büyükşehir Belediyesi tarafından uygulanacak olan Restütisyon, Restorasyon ve Çevre Düzenleme Projesi, Samsun Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu’nca onaylanmıştı.

Vaktiyle proje kapsamında adaya kilisenin çelikten bir figürünü yapacaklarını ifade etmiş olan eski Ordu Büyükşehir Belediye Başkanı Enver YILMAZ, “Onaylanan proje dahilinde adayla bağlantıyı sağlamak amacıyla bir asma köprü yapılacak. Ada üzerinde seyir noktaları, yürüyüş yolları, kent mobilyaları, balık tutma alanı ve aydınlatma elemanları olacak. Tarihî kiliseyi temsilen de çelikten yapılmış bir figür bulunacak” demişti.⁵

YILMAZ, adanın önemli bir turizm potansiyeli olduğuna da dikkat çekerek, “Ayanikola Kilisesi’nin de üzerinde bulunduğu ada, turizm ve ziyâretçi potansiyeli açısından oldukça önemli bir yer. Piknik ve seyir amaçlı kullanımın yanında, balık tutmak için adaya gelenlerin sayısı oldukça fazla. Yapılan kazı çalışması sonrasında fotoğrafla varlığı bilinen kilise kalıntılarının bârizortaya çıkmasıyla birlikte adanın insanların daha da çok ilgisini çekmeye başladığını ve çok sayıda kişinin adaya gelerek kalıntıları incelediğini gördük” diye konuşmuştu.⁵

Bu kiliseyi inşâ ettiği düşünülen efsanevî keşiş Aziz Nikola kimdi? 1246’lardan sonra Anadolu’da yoğunlaşan Moğol baskısı ve taht kavgalarının sebep olduğu huzursuzluklar, tıpkı göçebe Türkmenler gibi Türkmen babalarını da batıdaki uç bölgelerine yerleşmeğe mecbur eder. İşte Sarı Saltuk da büyük bir ihtimalle batı ucuna yerleşen bu babalardan biridir.⁶

Dobruca’ya yapılan göçle (1263) ilgili rivayetler bir kenara bırakılacak olursa, onun tarihî şahsiyeti ve hüviyeti hakkındaki bütün rivayetler tamamiylemenkâbelere dayanır. Yalnız, Sarı Saltuk’dan söz eden en eski metnin sahibi İbn Battuta, onun çok takdis edilen bir velî olmakla beraber, hakkında şeriata uymayan şeyler naklolunan biri bulunduğunu haber verir (Bkz. Voyagesd’Ibn Battuta, Paris, 1854).⁶

Ondan bahsedenVilâyetnâme, Saltuknâme ve nihayet Evliya Çelebi’nin Seyahatnâme’si, bazan birbirine benzer bazantamamiyle farklı rivayetler ihtiva ederler. Bununla birlikte hepsi de onu Sarı Saltuk diye anmakta ortaktırlar. Şu var ki bunun, onun gerçek adı olup olmadığı konusunda değişik nakillerde bulunurlar:

Vilâyetnâme’de adı Sarı Saltuk’tur. Saltuknâme’de asıl adı Şerif Hızır diye belirtilmekle beraber, birkaç yerde de Sarı Saltuk şeklinde anılır.Seyahatnâme’dekimenkâbelerinde asıl adının MehmedBuhârî olduğu, ancak, Sarı Saltuk adında bir rahibi öldürerek onun kıyafetine bürünüp Hristiyan halkı gizli gizli Müslümanlığa soktuğu için Sarı Saltuk dendiği bildirilir. Kâfir askerleri onu Kaligra Sultan ve Saint Nicolas olarak tanırlar.⁶

Bütün bu rivayetlerin birleştiği nokta, Sarı Saltuk’un Rumeli’nde ve diğer kâfir ülkelerinde (Leh, Çeh, Dobruca ve Moskof diyârı) savaşarak Müslümanlığı yayan bir derviş – gazi olduğudur. Rivayetler ve menkâbeler, Sarı Saltuk’un dinî hüviyetini büsbütün karışıklığa sokmaktadırlar. İbn Battuta’ya göre o şeriata uymayan işler yapan bir şahsiyettir. Vilâyetnâme ondan ermiş ulu bir kişi, tam bir Müslüman olarak söz eder. Kemalpaşa-zâde Tarihi (Mohacnâme) ve Seyahatnâme ise onun, büyüklüğü ve kerametleri belli mübarek bir velî olduğu fikrindedir. Diğer yandan Ebu’s-Suud Efendi Sarı Saltuk’un “Riyâzatlakadîd olmuş bir keşiş” olduğunu söylemektedir.⁶

Hristiyan misyonerlerine göre Noel Baba denilen kişi, M.S. III. yy. sonunda, IV. yy. başlarında Türkiye’nin Antalya (Myra)şehrindeki antik Patara(Ovagelemiş)bölgesinin küçük bir köyünde doğmuş olan Aziz Nikolas(Nicholaos) isimli bir din adamıdır. Nikolas çok zengin bir ailenin tek çocuğu olarak, Hristiyan değerleriyle büyür ve ebeveynlerini çok genç yaşta bir hastalıktan dolayı kaybeder. Kendisine kalan mirası İsa Mesih’in buyruğuna göre kullanmaya gayret eder.Episkopos Nikolas dünyaya, ihtiyaç sahiplerine karşı olan cömertliği, çocuklara olan sevgisi ve denizcilere olan kaygısından dolayı ün salmıştı.

Hristiyanlara acımasız bir baskı uygulayan İmparator Diocletian (MS 244 – 311) zamanında, Episkopos Nikolas da inancı dolayısıyla sürgün ve hapis hayatı yaşamıştır.20. yy’da, özellikle dünyanın sekülerleşmesinden sonra; Aziz Nikolas, SantaClaus’a, yani hayâlî bir karakter olan Noel Baba’ya dönüşmüştür.⁷Nicholaos’un 06 Aralık 343’te 65 yaşında iken öldüğü sanılmaktadır. Antalya’nın Demre ilçesindeki Aziz Nikolas (Noel Baba) Kilisesi‘nde hiç bozulmamış bir tapınak tespit edilmesi, tapınağın içindeki özel bölümde Noel Baba’nın gerçek mezarının olabileceği ihtimalini gündeme getirmiştir.Devam edecek

Kaynakça:

¹ Cumhuriyet Gazetesi / 28 Aralık 1995 tarihli Haberi.

² MİSTEPE, M. Ufuk – Sarı Saltuk – Aziz Nikola ve Noel Baba – I, Ünye Vizyon Gazetesi, 17.11.2009, Sayı: 14.

³Bulletin of The School of OrientalStudies-BSOS, vol. 14, pp. 639-668, 1952.

⁴Saltuknâme, Cilt 1, 1988, sh. 19, 45, 67).Türk Kültürü: Aylık Dergi, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 18. cilt,205. sayı -19. cilt,222. sayı, sayfa 146.

⁵YILMAZ, Enver – Tarihî Aynikola Adası Turizme Kazandırılacak, İHA, Milliyet Gazetesi, 22 Aralık 2017,

http://www.milliyet.com.tr/tarihi-ayanikola-adasi-turizme-kazandirilacak-ordu-yerelhaber-2484313/

⁶OCAK, Dr. Ahmet Yaşar – Sarı Saltuk ve Saltuknâme, TKAE Türk Kültürü Aylık Dergi, Sayı: 197, Yıl: XVII, Mart 1979, sh. 266 – 275.

⁷TÖRET, Yrd. Doç. Dr. Aslı Büyükokutan – Manisa’daki Sarı Saltuk Türbesi Etrafındaki İnanış ve Uygulamalar, Balkanlara Gidişinin 750. Yılında Uluslararası Sarı Saltuk Gazi Sempozyumu, 06-10 Kasım 2013, Köstence – Romanya, Trakya Ünv. Yy. 156, Balkan Arş. Enst. Yy. 4, Edirne, 2014.